Przykładowa sytuacja z pracy terapeuty. Dziecko ma autyzm i niepełnosprawność intelektualną, może krzyczeć przez pierwsze minuty na nowych zajęciach z różnych powodów. To, co wydaje się wyłącznie reakcją emocjonalną, jest w rzeczywistości kompleksowym procesem neurologicznym, sensorycznym, behawioralnym i fizjologicznym.
Aby w pełni zrozumieć ten mechanizm, należy przeanalizować, co dzieje się w organizmie dziecka na poziomie układu nerwowego, hormonalnego, sensorycznego, mięśniowego i psychologicznego.
1. Neurobiologiczne mechanizmy regulacji emocji i stresu
1.1. Oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA) i reakcja stresowa
W pierwszych sekundach po wejściu na zajęcia organizm dziecka aktywuje układ współczulny (reakcja walki lub ucieczki), co powoduje wydzielanie kortyzolu i adrenaliny.
Co dzieje się w tym momencie?
• Podwzgórze wykrywa sytuację jako potencjalnie stresującą i wysyła sygnał do przysadki mózgowej.
• Przysadka pobudza nadnercza, które zaczynają wydzielać kortyzol (hormon stresu) i adrenalinę.
• Adrenalina zwiększa tętno, przyspiesza oddech i powoduje napięcie mięśniowe, przygotowując organizm do reakcji obronnej.
• Kortyzol sprawia, że dziecko staje się bardziej czujne, ale jednocześnie zwiększa drażliwość i trudności w regulacji emocjonalnej.
1.2. Dysfunkcja układu hamującego w mózgu
Dzieci z autyzmem mają często niedobory GABA – neuroprzekaźnika hamującego, który pomaga w regulacji reakcji na bodźce. W efekcie:
• Trudniej jest im samodzielnie się uspokoić.
• Doświadczają nadmiernego pobudzenia i nie potrafią zahamować reakcji krzyku.
1.3. Nadreaktywność układu limbicznego (ciało migdałowate, hipokamp, kora przedczołowa)
• Ciało migdałowate nadmiernie reaguje na nowe bodźce, co prowadzi do wzrostu lęku.
• Hipokamp, odpowiedzialny za pamięć i orientację w otoczeniu, może funkcjonować nieprawidłowo, co sprawia, że dziecko nie rozpoznaje miejsca i osób.
• Kora przedczołowa, która kontroluje impulsywność, działa osłabione, przez co dziecko nie jest w stanie przerwać reakcji krzyku.
1.4. Przejście do fazy przywspółczulnej
Po około 15-20 minutach, gdy organizm uznaje sytuację za “bezpieczną”:
• Kortyzol stopniowo spada.
• Aktywuje się układ przywspółczulny, który odpowiada za wyciszenie.
• Mózg dziecka zaczyna lepiej przetwarzać informacje i przyzwyczaja się do otoczenia.
2. Przeciążenie sensoryczne i proces habituacji
Dzieci z autyzmem mają zaburzenia integracji sensorycznej, które wpływają na ich zdolność przetwarzania bodźców.
2.1. Jakie bodźce mogą wywoływać reakcję krzyku?
• Bodźce słuchowe – dziecko słyszy dźwięki intensywniej, przez co może odczuwać ból i dyskomfort.
• Bodźce wzrokowe – jasne światło lub nagła zmiana scenerii może powodować dezorientację.
• Bodźce dotykowe – niektóre materiały ubrań, dotyk nauczyciela lub temperatura mogą wywoływać silne reakcje.
2.2. Mechanizm habituacji
W pierwszych minutach zajęć mózg dziecka jest bombardowany bodźcami, co prowadzi do przeciążenia sensorycznego. Krzyk jest formą reakcji obronnej.
Po około 15-20 minutach:
• Mózg zaczyna filtrować nieistotne bodźce.
• Układ nerwowy adaptuje się do środowiska.
• Dziecko przestaje czuć się przytłoczone i reakcja krzyku zanika.
3. Deficyt teorii umysłu i trudności w adaptacji
Dziecko z głęboką niepełnosprawnością intelektualną nie rozumie intencji innych ludzi, przez co:
• Nie potrafi przewidzieć, co się wydarzy.
• Nie rozpoznaje emocji nauczyciela i innych dzieci.
• Nie potrafi zrozumieć, że zajęcia są bezpieczne.
Krzyk jest reakcją na brak przewidywalności. Gdy dziecko zaczyna dostrzegać powtarzalność zajęć, jego stres się zmniejsza.
4. Regulacja napięcia mięśniowego i układ autonomiczny
Podczas krzyku organizm dziecka znajduje się w stanie hipertonii (zwiększonego napięcia mięśniowego), co powoduje:
• Zwiększone napięcie mięśni, co może prowadzić do zmęczenia.
• Nieprawidłową propriocepcję (dziecko nie czuje dobrze swojego ciała).
Gdy układ przywspółczulny się aktywuje, napięcie mięśniowe spada, a dziecko przestaje krzyczeć.
5. Strategie terapeutyczne wspierające regulację emocji
Jak pomóc dziecku szybciej się uspokoić?
1. Głęboki nacisk i propriocepcja – techniki masażu, koce obciążeniowe, uciskowe kamizelki.
2. Przewidywalność i struktura – wizualne harmonogramy, piktogramy, powtarzalne rytuały.
3. Minimalizacja bodźców – ciche pomieszczenie, stonowane światło, redukcja hałasu.
4. Metody DIR/Floortime – budowanie relacji przez podążanie za dzieckiem.
5. Techniki oddychania i relaksacji – nauka kontrolowanego oddychania.
6. Odniesienie do badań naukowych
• Badania pokazują, że dzieci z autyzmem mają zwiększoną aktywność osi HPA, co prowadzi do długotrwałego stresu (Corbett et al., 2009).
• Zmniejszona aktywność GABA w mózgu osób z autyzmem powoduje trudności w samoregulacji (Robertson et al., 2016).
• Techniki głębokiego nacisku obniżają poziom kortyzolu u dzieci z autyzmem (Hsin-Yung et al., 2011).
Krzyk dziecka przez pierwsze minuty zajęć jest wynikiem złożonych procesów neurobiologicznych, sensorycznych i psychologicznych. Kluczowe jest zrozumienie, co dzieje się w jego organizmie i wdrożenie strategii, które pomogą mu szybciej przejść do stanu równowagi.
